Post
by optimisti » 21 აგვ 2009, 11:46
www.forum.ge-ზე ვნახე ეს ინფორმაცია და გადმოვიტანე. წერს www.pereidani.ge-ს გამომცემელი.
(შეიძლება ყველა განმარტება უდავო არ იყოს, თანაც ინფორმაციის წყარო არ არის სამეცნიერო ჟურნალი, მაგრამ დამეთანხმებით რომ საინტერესო ვერსიებია)
ქვეთავი 130 – დედაქალაქი და მისი ტოპონიმები
ავლაბარი, ვაკე, დიდუბე, ნაძალადევი, „ოქროს უბანი“ და სხვა... ამ სახელებს ყოველდღე ვიყენებთ და არც ვუფიქრდებით – რას ნიშნავს, როდის გაჩნდა და საიდან. ზოგიერთი ტოპონიმის წარმოშობა ცნობილია, ზოგთან დაკავშირებით, მხოლოდ ვერსიები არსებობს...
ავლაბარი
ბევრ ადამიანს აინტერესებს – მაინცდამაინც ავლაბარი რატომ აირჩიეს საპრეზიდენტო რეზიდენციის ადგილად, მით უმეტეს, რა დასამალია და, ეს უბანი თითქმის არასდროს განეკუთვნებოდა პრესტიჟულთა რიგს.
ვერ ვიტყვი, რომ ხელისუფლების არჩევანი ისტორიული მიზეზებითაა ნაკარნახევი, თუმცა შესაძლოა, ასეც არის, რადგან თავის დროზე, თბილისის ამ უბანს გამორჩეული მნიშვნელობა ჰქონდა. აქედან გამომდინარეობს სიტყვა „ავლაბრის“ ეტიმოლოგიაც.
თავდაპირველად აღვნიშნავ, რომ დღეს, პრაქტიკულად, ყველა ქვეყანაში არსებობს საპრეზიდენტო შენობა-სასახლე ანუ რეზიდენცია, რომლის ქართულ შესატყვისსაც ჩვენში „დარბაზი“ წარმოადგენდა: „დარბაზი“ – არს სახლი, დიდი სამეფო სამყოფი“, – ვკითხულობთ სულხან-საბას ლექსიკონში.
უკვე ორი საუკუნეა, რაც ქვეყანაში აღარ არსებობს სამეფო დინასტია, მაგრამ დამოუკიდებელ სახელმწიფოში საპრეზიდენტო მმართველობაა და ამიტომაც, საპრეზიდენტო დარბაზიც უნდა არსებობდეს, თან, ჩემი აზრით – სწორედ ავლაბარში. ეს ადგილი თითქმის მთელ თბილისს გადმოჰყურებს და, რაც მთავარია, სწორედ ისტორიული თვალსაზრისით, შესაფერისია: თუნდაც ის ფაქტი რად ღირს, რომ მეფეთ მეფე თამარს თავისი „ისნის დარბაზი“ სწორედ ამ ადგილას ჰქონდა! დღევანდელი ავლაბრის ტერიტორია, თუნდაც ვახუშტი ბატონიშვილის ხანაში, როგორც უბანი, არსად მოიხსენიებოდა. თავად ვახუშტი წერს: „...ხოლო ტფილისი არის სამი ქალაქი – ტფილისი, კალა და ისანი“. მეფეთ მეფე თამარს ისანში რომ ჰქონია საყდარი (სამეფო სადგომი), სწორედ ამ ისანში იგულისხმება დღევანდელი ავლაბარი: „მეფეთ მეფისაგან მეფედ ქმნილსა თამარს ქალაქსა შინა ტფილისსა, საჯდომსა მათსა, ციხესა ისანს, ყოვლითურთ სამოთხის მსგავს სამყოფი...“ („ქართლის ცხოვრება“, ტ.2) და კიდევ, ერთი ციტატა: „...ხოლო აწ უწოდებენ ოთხივ ქალაქთა ან ტფილისს, სეიდაბადს და ისან-ავლაბარს და გარეთუბანი არს ტფილისისა“ („ქართლის ცხოვრება“, ტ.4).
როგორც ძველი ისტორიული წყაროებიდან ჩანს, თავდაპირველად, ავლაბარი არა დასახლება, არამედ სახელდებული ობიექტი გახლდათ და ისიც ნათელია, რომ ეს ობიექტი – სამეფო სასახლე იყო: „ისნის ციხეში იყო სამეფო სასახლე“ (იქვე).
ბუნებრივია, სამეფო სასახლეს ხალხი მოიხსენიებდა, როგორც მთავარს, პირველს. „ავლაბარ“– არაბული სიტყვა გახლავთ და სწორედ პირველს, მთავარს, სასახლეს ნიშნავს და შედგენილი ნაწარმოებია: „ავალ“ – პირველი, მოწინავე, მთავარი, „ბარ“ – სასახლე (აქვე გავიხსენებ გვარს – „ავალიანი“ და მის ანალოგს – „პირველი“).
დაბოლოს, აღვნიშნავ, რომ არსებობს განსხვავებული ვერსია – თითქოს ეს სიტყვა ასე იშიფრება: „ახვალ აღმართს და იქ – ბარია...“
(რა ვიცი, მე როგორც ვიცი ქართველი მეცნიერები ვერ ხსნიდნენ სიტყვა "ავლაბარი"-ს მნიშვნელობას?!)
ნოდარ კოჭლაშვილი. â„–23; 4.06.2009; ჟურნალი „გზა“.
* * *
თბილისი თავისი გეოგრაფიული მდებარეობით, უძველესი დროიდან, მთელი კავკასიის გულს წარმოადგენდა. ბუნებრივია, სწორედ ასეთ რეგიონში ადრეული საუკუნეებიდანვე უნდა გაჩენილიყო დასახლებები. თან, არა მარტო გოგირდოვანი წყაროების მიდამოებში, არამედ მის გარე სანახებშიც, რასაც არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული ნივთებიც ადასტურებს.
დიდუბე
ის გარემოება, რომ თბილისის სანახებიდან ერთ-ერთი უძველესი დასახლება დიდუბე იყო, ამ სახელის ეტიმოლოგიიდანაც ჩანს. თუ კონკრეტულად სად იყო ეს დასახლება, ამის შესახებ ცნობებს გვაწვდის ვახუშტი ბატონიშვილი „...ხოლო ტფილისის სამჰრ-აღმოსავლეთით არს მინდორი დიდუბისა, რომელსა პირველ ეწოდა „ცხენის ტერფი“.
„მინდორი“ გასაგებია, ხოლო თუ რატომ ეწოდა „ცხენის ტერფი“, ამის შესახებ ვახუშტი არაფერს გვამცნობს. სამაგიეროდ, ისიც გვიდასტურებს, რომ დიდუბე უძველესი დროიდან არსებობდა. კიდევ ერთი ციტატა: „ოდეს ლტოლვილნი ნაბუქოდონოსორისაგან მოსულნი ჰურიანი დასხა აქ მცხეთელ მამასახლისმან და ყვნა მოხარკედ, კვლად გრდანი, მარტყოფი, ლილო, დიდუბე, სამგორი“ („ქართლის ცხოვრება“). ამგვარად, სწორედ „ჰურიათა დასხნის“ დროს მიაწერს აქ ჩამოთვლილ დასახლებებს, მათ შორის დიდუბეს, ვახუშტი ბატონიშვილი. და თუ როდის „დასხდნენ ჰურიანი“ ქართლში, ეს კარგადაა ცნობილი.
ქართლის გაქრისტიანებას ყოველივე წარმართულის განადგურება მოჰყვა. თუმცაღა, ქართულმა ლექსიკამ კერპთაყვანისმცემლობიდან ზოგიერთი სახელი შემოინახა.
არც ქართული განმარტებით ლექსიკონში და არც სულხან-საბა ორბელიანთან სიტყვა „დიდუბის“ განმარტება მოცემული არ არის, ხოლო ქართულ საბჭოთა ენციკლოპედიაში გამოყენებულია ვახუშტი ბატონიშვილის განმარტება: „დიდუბე – დიდი უბე“. სულხან-საბას მიხედვით: „უბე – სიღრმე, უბე ნავისა“. მაგრამ ეს ვერ ხსნის „დიდუბის“ ეტიმოლოგიას, რადგანაც მინდორს, თანაც დიდს, „უბეს“ არ დაარქმევდნენ. ამგვარად, ამ მონაცემებით აღნიშნულ სახელს ლოგიკურად ვერ ამოვხსნით.
ამოცანის ამოსახსნელად საინტერესო მასალას გვაწვდის „ქართლის ცხოვრების“ ერთი უცნობი ავტორი. მოვიტანთ ციტატას, რომელიც გამოყენებული აქვს ივანე ჯავახიშვილს თავის ნაშრომში – „ქართველი ერის ისტორია“: „ტფილისის მიდამოებში, „სანახებსა ტფილისისასა“ დასავლეთისაკენ XII ს. იყო „დიდოვბე“ და სწორედ „სრასა დიდოვბისასა“ გადახადეს დიდებულად თამარ მეფის ქორწილი. ამგვარად, „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის“ ავტორი სიტყვა „დიდოვბეს“ წერს.
როგორც ჩანს, ეს უძველესი ფორმაა „დიდუბისა“, რადგან მანამდე არც ერთ ავტორს „ქართლის ცხოვრებაში“ მოხსენიებული არა აქვს. აქედან გამომდინარე, ცფიქრობთ, „დიდუბის“ წარმომავლობა ასეთია: ქრისტიანობის გავრცელებამდე ე.წ. დიდოვბეს მინდორზე უნდა ყოფილიყო წარმართული სალოცავი, ღვთაება დიდოვბეს სახელით; სავარაუდოა, რომ ეს ღვთაება იყო მდედრი ნაყოფიერებისა და გამნრავლებისა და აი, რატომ მოგეხსენებათ, მეგრულმა დიალექტმა ქართველურ ენაზე „ფუძე ენის“ უამრავი უძველესი სიტყვა შემოინახა პირვანდელი სახით. „დიდოვ“ – „დედას“ ნიშნავს; რაც შეეხება „ბეს“ – ის უცხოენოვანი წარმოშობის უნდა იყოს. ცნობილია – ყველა დამპყრობელი ცდილობდა, დაპყრობილთათვის თავს მოეხვია საკუთარი რელიგია, ბუნებრივია, ასე იქცეოდა აქემენიდური ირანიც, რომელიც ჯერ კერპთაყვანისმცემლობას, ხოლო შემდგომ, კათაკმევლობას მისდევდა. იმ ხანებში ირანელთა ღმერთებს ეწოდებოდათ: „ბა“, „ბე“, „დაბო“. ბუნებრივია, თავს მოხვეულმა სარწმუნოებამ გარკვეული კვალი დატოვა, ამ შემთხვევაში – ტოპონიმის სახით. აღნიშნული ფუძე სხვა სიტყვებშიცაა შემორჩენილი: „ბაგინეთი“, „ბაღდადი“ (რაც ნიშნავს – „ღმერთის ბოძებული“), „ბაგა“ („გა“ ადგილს ნიშნავს). ამგვარად, „დიდოვბე“, „დიდობე“ – „დედის ღვთაებას ნიშნავს.
დიდუბის მინდორში, სადაც უძველეს დროს, წარმართული – დედის ღვთაების სამლოცველო უნდა ყოფილიყო, შემდგომ, ღვთისმშობლის ტაძარი აიგო. საბოლოოდ კი უბანს სახელად „დიდუბე“ შემორჩა. ყოველ შემთხვევაში, ამ ვერსიას, ვფიქრობ, არსებობის უფლება აქვს, ისევე, როგორც ნებისმიერ სხვას, რომელიც გარკვეულ ისტორიულ ცნობებსა და არგუმენტებს ეყრდნობა.
ნოდარ კოჭლაშვილი. â„–24; 11.06.2009; ჟურნალი „გზა“.
* * *
ნახალოვკა
მიუხედავად იმისა, თბილისის ამ უბანს დღესაც ნაძალადევი ჰქვია, ბევრი ჩვენი თანამოქალაქე კვლავ ძველ სახელს – ნახალოვკას ეძახის.
უცნაურია – რატომ დაერქვა ამ უბანს მაიცდამაინც რუსული სახელი „ნახალოვკა“?
ეს რაიონი ძირითადად, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში, კერძოდ 60-იან წლებში, თბილისი-ხაშურის რკინიგზის გაყვანის შემდეგ ყალიბდებოდა. იმ ხანამდე ეს ტერიტორია დაუსახლებელი იყო და თბილისის მოსახლეობის ინტენსიური ზრდაც სწორედ მაშინ დაიწყო. საქართველოში, ისევე, როგორც მთელ რუსეთის იმპერიაში, ბატონყმობა გაუქმდა (1864 წ.), რამაც უმიწაწყლო გლეხების ქალაქში საცხოვრებლად გადასვლა განაპირობა. ამ პერიოდშივე იწყებოდა მცირე საწარმოების შექმნა, რომელთაც მუშახელი სჭირდებოდა.
ბუნებრივია, ქალაქში ჩამოსული გლეხობა ძალზე ხელმოკლე იყო და თავშესაფარად სახელდახელოდ აგებულ ქოხებს აგებდა. ჰოდა, სწორედ აღნიშნულ ტერიტორიაზე სწრაფად მრავლდებოდა მიწურები.
ქალაქის მმართველობითი ორგანოს საგანგებო ბრძანებულებით („უკაზით“), უნებართვოდ სახლის აშენება აიკრძალა, მაგრამ იქვე მითითებული იყო, რომ გადახურული სახლი, იმ შემთხვევაშიც, თუ მისი აშენება სათანადო ნებართვის გარეშე განხორციელდა, დანგრევას არ ექვემდებარებოდა.
სოფლიდან ჩამოსული გლეხებიც, ამ „უკაზით“ გათამამებულნი, ცდილობდნენ, ერთ ღამეში მოესწროთ ქოხის აშენებაცა და გადახურვაც...
სწორედ ასეთი, ერთ ღამეში აშენებული სახლების მეპატრონეებს ჟანდარმები „ნახალებს“ ანუ – თავხედებს უწოდებდნენ და აქედან წარმოიშვა დღევანდელი ნაძალადევის ძველი სახელი – „ნახალოვკა“.
ნავღლუღი
დედაქალაქის ერთ-ერთი უძველესი უბნის სახელი – ნავთლუღი უცხოური წარმოშობის სიტყვიდან მომდინარეობს.
ყველასათვის ნათელია, რომ ტოპონიმის ფუძე – „ნავთობი“, „ნავთია“. ეს სპარსული სიტყვაა და ნავთის გავრცელებასთან ერთად, ამავე სახელით ბევრ სხვა ქვეყანაში გავრცელდა.
საერთოდ, ვარაუდობენ, რომ ნავთის სამშობლო ირანია. შესაძლოა, მართლაც, სწორედ ნავთობით მდიდარ ამ ქვეყანაში დაიწყეს პირველად ნავთის, როგორც გათბობისა და განათების საშუალებების გამოყენება. ამასთან, გავიხსენოთ, რომ ცეცხლი, როგორც რელიგიური კულტი, სწორედ ირანში ჩაისახა და ცეცხლთაყვანისმცემლობაც. ამ მიმდინარეობას ქართველები კათაკმევლობას ეძახდნენ („კათა“– ცეცხლს ნიშნავს, ხოლო „კმევა“– მოგეხსენებათ).
ნავთობი ჩვენს ქვეყანაშიც ძველთაგანვეა ცნობილი. თან, ეს ნედლეული ქართული მიწის წიაღშიც საკმაო რაოდენობით არსებობდა და მას ქართული სახელიც ჰქონდა.
ნიკო ჩუბინიშვილი თავის „ქართულ ლექსიკონში“ გვამცნობს: „ნავთი – მიწის ცხიმი, შავი ან თეთრი“. ცნობილია, რომ ნავთობით განსაკუთრებით მდიდარი იყო საგარეჯოს შემოგარენი, ასევე – ქართლის ზოგიერთი რაიონი, კერძოდ სოფელ რუისის ტერიტორია. დავესესხები დიდ ქართველ მეცნიერსა და გეოგრაფს ვახუშტი ბატონიშვილს, რომელიც წერს: „...ხოლო ტფილისის სამჰრეთ-აღმოსავლეთით არს ნავთლუხი. მუნ დის ნავთი კიდესა მტკურისასა, არამედ წყლის სიახლოვით, მრავალი არ აიღების“ („ქართლის ცხოვრება“). აქ ხაზგასმული ის გახლავთ, რომ იმდენი ნავთობი ამოდიოდა მტკვრის მარცხენა ნაპირთან, რომ ეს ნაკადი მტკვარს უერთდებოდა!
სწორედ ეს ყოველივე გვაძლევს საფუძველს, ვივარაუდოთ, რომ ამ უბნის სახელის პირველი ნაწილი „ნავთიდან“ მოდის, ხოლო მეორე – თურქული სიტყვიდან – „ლუღი“, რაც ველს ნიშნავს ანუ „ნავთლუღი“ – „ნავთობის ველი“.
ნოდარ კოჭლაშვილი. â„–25; 18.06.2009; ჟურნალი „გზა“.
გალერეა
FAQ
ძიება
წევრთა სია
ჯგუფები![Logout [ PTK ]](./styles/karavi-ptk/theme/images/old_icons/icon_mini_login.gif){kind=icon}
![ახალი წერილი [ ცხარე ]](./styles/karavi-ptk/theme/images/old_icons/folder_new_hot.gif){kind=icon}
![ახალი წერილი არაა [ ცხარე ]](./styles/karavi-ptk/theme/images/old_icons/folder_hot.gif){kind=icon}
![ახალი წერილი [ დაკეტილია ]](./styles/karavi-ptk/theme/images/old_icons/folder_lock_new.gif){kind=icon}
![ახალი წერილი არაა [ დაკეტილია ]](./styles/karavi-ptk/theme/images/old_icons/folder_lock.gif){kind=icon}