ოქროს კვეთა "ვეფხისტყაოსანში"
მზეთან დოლიძე —
"საბჭოთა ხელოვნების" 1972 წლის მეორე ნომერში გამოქვეყნებული გიორგი წერეთლის გამოკვლევა - "მეტრი და რიტმი ვეფხისტყაოსანში" ასაბუთებდა, რომ "ვეფხისტყაოსანი" სიმეტრიისა და ოქროს კვეთაზეა აგებული.
ამბობენ, რომ Cწერტილი AB მონაკვეთის ოქროს კვეთას ახდენს, თუ AC:AB=BC:AC.
ამრიგად, ოქროს კვეთა არის მთელის ისეთი გაყოფა ორ, ერთმანეთის არატოლ ნაწილად, როდესაც დიდი ნაწილი ისე შეეფარდება მთელს, როგორც მცირე ნაწილი - დიდს. გეომეტრიაში ოქროს კვეთას საშუალო და კიდურა შეფარდებით გაყოფასაც უწოდებენ.
თუ AB მონაკვეთის სიგრძეს a -თი აღვნიშნავთ, Aჩ მონაკვეთისას კი x:a= (a-x):x.
როგორც ვხედავთ, ოქროს კვეთისას დიდი მონაკვეთის სიგრძე მთელი მონაკვეთისა და მცირე მონაკვეთის სიგრძეთა გეომეტრიული ანუ პროპორციული საშუალოა.
ოქროს კვეთის ნაწილები მიახლოებით მთელის 0.618-სა და 0.372 -ის ტოლია.
პირველი ლიტერატურული წყარო, სადაც მონაკვეთის ოქროს კვეთის პროპორციით გაყოფა გვხვდება, ევკლიდეს საწყისებია. ოქროს კვეთა ცნობილი იყო პითაგორასა და მისი მოწაფეებისათვის. XV საუკუნის ბოლოს დაიწერა წიგნი ოქროს კვეთის შესახებ. მის ავტორს - მათემატიკოსს ლუკა პარაცოლის მოჰყავს ოქროს კვეთის 13 თვისება. წიგნის გამფორმებელი ლეონარდო და ვინჩი იყო. თვით ტერმინი "ოქროს კვეთა" მის მიერაა შემოღებული.
ოქროს კვეთას იყენებდნენ ხუროთმოძღვრებასა და ხელოვნებაში. ჩვენი სახელოვანი მხატვარი სერგო ქობულაძე ამტკიცებდა რომ მცხეთის ჯვრის ტაძარი ოქროს კვეთის პროპორციის მიხედვითაა აგებული. ცნობილია, რომ გამოჩენილმა უნგრელმა კომპოზიტორმა ბელა ბარტოკმა ბევრი თავისი მუსიკალური ნაწარნოები ოქროს კვეთაზე დააფუძნა. აკადემიკოსი გიორგი წერეთელი აღნიშნავს, რომ "პოეზიაში რუსთაველი პირველია მსოფლიოში და შეიძლება ერთადერთი, რომლემაც ოქროს კევთაზე ააგო ესოდენ დიდი მოცულობის პოეტური ნაწარმოები. მისი პოემის 1587 სტროფიდან ოქროს კვეთაზეა აგებული..."
"ვეფხისტყაოსანში" სულ 1587 სტროფია. თითოეულ სტროფში - ოთხი სტრიქონი, ანუ ტაეპი. ტაეპი იყოფა ორ მუხლად - თითოეულში 8 მარცვალია. მუხლების საზღვარი სიტყვათგასაყარია - არ არის შემთხვევა, როცა სიტყვის ერთი ნაწილი ერთ მუხლშია მოთავსებული, ნაწილი - მეორეში. მუხლი ორ ტერფად იყოფა. ტერფების დანაწილება ორგვარია:
ა) სიმეტრიული, როცა მუხლსი ორი თანაბარი ზომის ტერფია ოთხ-ოთხი მარცვლით თითოეულში.
ბ) ასიმეტრიული, როცა მუხლი ორ სხვადასხვა ზომის, კენტმარცვლიანი ტერფისგან შედგება.
ტერფები მონაცვლეობენ მხოლოდ სტროფების მიხედვით და ქმნიან მაღალ ან დაბალ შაირს (ა-მაღალს, ბ- დაბალს).
მაღალი შაირის შემთხვევაში მუხლში ორი თანაბარი ზომის ტერფია და თითოეულში ოთხი მარცვალია. ეს სიმბოლურად შეიძლება ასე ჩავწეროთ: (4,4//4,4). მაგალითად:
"სამსა ძებნე/წელიწადსა// იგი შენი/ საძებარი;
ჰპოვო, მოდი/ გამარჯვებით// მხიარულად/ მოუბნარი;
ვერა ჰპოვო,/ დავიჯერებ// იყო თურმე/ უჩინარი;
კოკობი და/ უფურჭვნელი// ვარდი დაგხვდე/დაუმჭნარი".
სამმარცვლიანი და ხუთმარცვლიანი ტერფებისას გვაქვს ორი შემთხვევა - ეკვივალენტური დაინვერსიული სიმეტრიისა.
ეკვივალენტური სიმეტრიი დროს მეორე მუხლის ტერფებად დაყოფა ისეთივეა, როგორც პირველში: (5,3//5,3), ან (3,5//3,5).ინვერსიული სიმეტრიისას მეორე მუხლის ტერფები პირველის ტერფების სარკული ანარეკლია: (5,3//3,5) ან (3,5//5,3).
რუსთაველმა ჩვენ მოგვცა სრულყოფილი სიმეტრია, მსგავსად იმისა, როგორც ტიციანმა,რაფაელმა და ლეონარდო და ვინჩიმ მხატვრობასა და საერთოდ ხელოვნებაში, ახლა როდესაც ეს სრულყოფილება გამოვლენილია, ქართველი პოეტის ადგილი მსოფლიო პოეზიის ისტორიაში სრულებით განსაკუთრებულად გვესახება.