პანკისის ხეობა-ტბათანა-თიანეთი... გასეირნება ცაში 26-27.05

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[shoda1121]

კვეტერა

კვეტერა, კვეტარი, კუეტერი — ისტორიული ციხე-ქალაქი კახეთში, ახმეტის მუნიციპალიტეტში. მდინარე ილტოს მარჯვენა ნაპირზე, ახმეტა-თიანეთის დამაკავშირებელი მაგისტრალის მარცხენა მხარეს. ახმეტიდან 12 კმ-ზე. ციხე-ქალაქის კომპლექსის შემადგენლობაში შედის: შიდა ციხე, ქვედა ციხე, გალავანი, სასახლე, დარბაზული ეკლესია და მთავარი ღირსშესანიშნაობა გუმბათოვანი ეკლესია.

წყაროებში პირველად კვირიკე III-ის მეფობის (1010-1037) დროიდან, XI საუკუნის I ნახევრიდან იხსენიება[1], თუმცა ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში უნდა არსებულიყო. იყო კახეთის სამთავროს (შემდეგ სამეფოს) ერთ-ერთი ცენტრი. საქალაქო ცხოვრების კვალი XIII საუკუნიდან ისპობა და შემდეგ წყაროებში იგი აღარ იხსენიება.

1968 წელს კვეტერაში არქეოლოგიური გათხრები ჩატარდა, რომელსაც ხელმძღვანელობდა გ. ლომთათიძე. გათხრებმა გამოავლინა დარბაზული ეკლესიის ნაშთი, ასევე დიდი რაოდენობით აღმოაჩინეს შუა საუკუნეების ჭურჭელი და სხვა, რომელიც ინახება დუშეთის არქეოლოგიურ ბაზაში. 2007 წლის 24 ოქტომბრიდან კვეტერის ციხე-ქალაქი შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის საცდელ სიაში.
სექციების სია

1 ისტორია
2 არქეოლოგიური გათხრები
3 ნაგებობები
3.1 შიდა ციხე
3.2 გალავანი
3.3 დარბაზული ეკლესია
3.4 გუმბათოვანი ეკლესია
3.5 სასახლე
3.6 ქვედა ციხე
4 საინტერესო ფაქტები
5 რესურსები ინტერნეტში
6 ლიტერატურა
7 სქოლიო

ისტორია [რედაქტირება]

კვეტერის ციხე-ქალაქი კახეთის სამთავროს ერთ-ერთი ცენტრი იყო. მის დაწინაურებას დიდად შეუწყო ხელი ხელსაყრელმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ. წყაროებში პირველად XI საუკუნიდან იხსენიება[2], თუმცა ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში უნდა არსებულიყო. ჩატარებული არქეოლოგიური კვლევა-ძიება ადასტურებს ამ ვერსიას.[3]

კახთა მეფე კვირიკე III-მ (1010-1037 წლები) კახეთ-ჰერეთის ტერიტორია შვიდ საერისთავოდ დაჰყო. მათ შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი იყო კვეტერის საერისთავო. კვეტერის სიძლიერესა და მნიშვნელობაზე მიუთითებს შემდეგი ფაქტიც: ბაგრატ IV-მ (1027-1072 წლები), რომელმაც 1040-1043 წლებში მთელი კახეთ-ჰერეთი დაიმორჩილა კვეტერის აღება ვერ შეძლო.[1] აღნიშნულის შესახებ მემატიანე გვამცნობს:
ვიკიციტატა
„და მოირჭუნა ბაგრატ და განძლიერდა უფროს ყოველთა მეფეთა მის ქუეყანისათა და ამან წარიხუნა ყოველნი ციხენი ჰერეთისა და კახეთისანი, თვინიერ კუეტარისა და ნახჭევანისა.[4]“

საქალაქო ცხოვრების კვალი კვეტერაში XIII საუკუნიდან ისპობა და გვიანდელი ხანის საისტორიო წყაროებში იგი აღარ იხსენიება.
არქეოლოგიური გათხრები [რედაქტირება]

1968 წელს კვეტერაში არქეოლოგიური გათხრები ჩაატარა ისტორიის ინსტიტუტის არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ თბილისის სახელმწიფო უნივერსტეტთან ერთად (ხელმძღვანელი გ. ლომთათიძე). ზედა ციხის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში, ბურჯის ქვეშ გამოვლინდა ადრინდელი შუა საუკუნეების დარბაზული ეკლესიის ნაშთი, გაითხარა სასახლე, გაიწმინდა გუმბათოვანი ეკლესია, ციხის წყალსაცავი, მთავარი (დასავლეთის) კარიბჭე, რვაწახნაგა კოშკი, დადგინდა წყალსადენის ტრასა. დიდი რაოდენობით გამოვლინდა მოუჭიქავი და მოჭიქული ჭურჭელი, მოჭიქული კრამიტი, ფაიანსის ნატეხები, მინის ჭურჭელი და სამაჯურები, სპილენძის მონეტა და სხვა. აღმოჩენილი მასალა, რომელიც IX–XIII საუკუნეებით დათარიღდა, ინახება დუშეთის არქეოლოგიურ ბაზაში. ციხე-სიმაგრის ტერიტორიაზე საწარმოო წუნის, ნახევარფაბრიკატებისა და მეთუნეობასთან დაკავშირებული საგნების აღმოჩენა, აგრეთვე ზოგიერთი ჭურჭლის თავისებურება მოწმობს, რომ განვითარებულ შუა საუკუნეებში საკუთარი სამეურნეო წარმოება ჰქონია.

1968-1970 წლებში სპეციალური სამეცნიერო-სარესტავრაციო საწ. სახელოსნომ (არქიტექტორი ო. თორთლაძე, კონსულტანტი არქიტექტორი ლ. რჩეულიშვილი) ძეგლზე ჩაატარა სარესტავრაციო-საკონსერვაციო სამუშაოები: აღადგინეს და მოჭიქული კრამიტით გადახურეს გუმბათოვანი ეკლესია. აღდგენილ იქნა სასახლის დანგრეული ნაწილები. 1984 წელს დამუშავდა ძეგლის აღდგენა-გამაგრებისა და კონსერვაციის პროექტი (არქიტერტორი ი. მოსულიშვილი). 1987-1991 წლებში მიმდინარეობდა ძეგლის აღდგენა-კონსერვაცია, რომელიც ბოლომდე ვერ დასრულდა. 1991 წელს ადგილობრივი მოსახლეობის ძალებით უხარისხოდ შეკეთდა ქვედა ციხის გალავნის ჩრდილოეთი კედელი.
ნაგებობები [რედაქტირება]

კვეტერის გრანდიოზული ნანგრევები მაღალ მთაზეა, გარს არტყია რიყისა და ნატეხი ქვით ნაგები მძლავრი გალავანი, რომლის კედლებში დატანებულია კონტრფორსები, მრგვალი და ოთხკუთხა კოშკები. მისი მოხაზულობა უსწორმასწოროა და მკვეთრადაა წაგრძელებული აღმოსავლეთ - დასავლეთის მიმათულებით (308 Ñ… 85 მ). ციხის ყველაზე მაღალი და შედარებით სწორი ადგილი უჭირავს შიდა ციხეს (ციტადელი), რომელიც დანარჩენი ნაწილისგან ზღუდითვეა გამოყოფილი. მეორე ნაწილი (ქვედა ციხე) ბევრად უფრო დიდია. შიდა და ქვედა ციხეებს შორის დონეთა სხვაობა 35 მეტრია. ციხესიმაგრის ჩრდილო-აღმოსავლეთ მხარეს, ყველაზე მაღალ ადგილზე, აკროპოლისია, რომელშიც სასახლე და ეკლესიაა განლაგებული.[5]
შიდა ციხე [რედაქტირება]
შიდა და ქვედა ციხის გეგმა

შიდა ციხე გეგმით აღმოსავლეთ-დასავლეთის მიმართულებით წაგრძელებული მრავალკუთხედია, რომლის კედლებშიც ჩადგმულია მრგვალი და ოთხკუთხა კოშკები, გამაგრებულია კონტრფორსებით. ფართობი დაახლოებით შეადგენს 3500 მ²–ს.

შიდა ციხის ტერიტორიაზე შემორჩენილია დარბაზული ეკლესია, გუმბათოვანი ეკლესია, სასახლე, დამხმარე ნაგებობათა და წყალსაცავის ნაშთები. შიდა ციხეს ორი შესასვლელი აქვს — ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან. ამ უკანასკნელით იგი ქვედა ციხეს უკავშირდება. შიდა ციხის აღმოსავლეთის ორივე კუთხეში ჩართულია დიდი მრგვალი კოშკები. ორივე კოშკის კედელი ეზოს მხარეს სწორია და მთელი ტანით გალავნის გარეთ არის გასული. ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში მდგარი (სასიგნალო?) კოშკი მასიურია (დიამეტრ 7 მ, სიმაღლე 16, 6 მ), აქვს მოსწორებული თავი, რომელზედაც გალავნის კედელში მოწყობილი ღია კიბე ადის. სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში ჩართულია სამსართულიანი კოშკი (დიამეტრი 5,3 მ, სიმაღლე 12,2 მ). კოშკის პირველ და მეორე სართულებს შესავლელი ცალ-ცალკე აქვს ეზოდან. ორივე შესასვლელი თაღოვანია. მესამე სართული გადაუხურავ, მაღალი კედლით შემოზღუდულ ბანს წარმოადგენს. კოშკის სართულშუა გადახურვა ხის კოჭებზე ყოფილა მოწყობილი (შემორჩნილია კოჭების საყრდენი ბუდეები). მეორე სართულის გადახურვის კოჭები კი, ბანის კედლის დავიწროებით მიღებულ საფეხურს ეყრდნობოდნენ.
გალავანი [რედაქტირება]

გალავნის ჩრდილოეთ კედელში ჩრთულია ერთმანეთისგან თანაბარი მანძილით დაშორებული სამი სწორკუთხა კოშკი, რომლებიც კედლის მნიშვნელოვან ნაწილთან ერთად გვიანი შეკეთების დროსაა აგებული. სამივე კოშკი ძლიერაა დაზაინებული, მათგან აღმოსავლეთით მდგარი, გეგმით კვადრატული (5 X 5 მ) კოშკი თითქმის მთლიანადაა დანგრეული. კოშკის დასავლეთ კედელში (სიმაღლე 1,7 მ) შემორჩენილია შესასვლელის კვალი. შუა კოშკი (7,5 X 4,5 მ), რომელიც სასახლის ჩრდილო-დასავლეთის კუთხეზე ჩრდილოეთიდანაა მიდგმული, მხოლოდ ორი სართულის სიმაღლეზე დგას. ერთადერთი შესასვლელი კოშკის პირველი სართულის სამხრეთ კედელშია. შესასვლელს წინიდან რამდენიმე საფეხურიანი ქვის კიბე ადგება, რომელიც სასახლის ჩრდილო - დასავლეთ კუთხეშია მოწყობილი. სართულშუა გადახურვა ხის ყოფილა. კოშკის დასავლეთ კედელს ებმის გალავნის ჩრდილოეთ კედელში (კოშკის ძირში) გაჭრილია ვიწრო სათადარიგო კარი (ამოშენებულია), რომელსაც გვერდებზე თითო ნახევარწრიული კონტრფორსი აქვს. მესამე, დასავლეთით მდგარი კოშკიდან, მხოლოდ სამხრეთ აღმოსავლეთ კუთხის ნაწილია შემორჩენილი, სამი სართულის სიმაღლეზე. შესასვლელი კოშკს სამხრეთიდან ჰქონია, მიწიდან 1,8 მ სიმაღლეზე.

გალავნის სამხრეთ კედლის შუაში ჩართული სწორკუთხა (6,8 X 5,3 მ.) კოშკისაგან მხოლოდ დასავლეთ სამხრეთ და ჩრდილოეთ კედლების ნაწილებია შემორჩენილი. ეზოს მხარეს, პირველი სართულის ჩრდილოეთ კედელში შემორჩნილია კარის დასავლეთ წირთხლი და მის ზემოთ მდებარე პატარა სწორკუთხა ხვრელობი. ამავე კედელში, მეორე სართულის დონეზე — დიდი თაღოვანი სარკმლის დასავლეთ ნახევარი. კოშკს ხის სართულშუა გადახურვა ჰქონია. კოშკის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხესთან მოწყობილია კარი, რომლითაც შიდა ციხე ქვედა ციხეს უკავშირდებოდა. შიდა ციხის დასავლეთ კუთეში მდგარა მრგვალი კოშკი (შემორჩენილია საძირკველი).
დარბაზული ეკლესია [რედაქტირება]

კვეტარის დარბაზული ეკლესია გეგმით ოთხკუთხაა (შიდა ზომები აფსიდის გარეშე: 6,1X3,1 მ, გრძივი კედლების სისქე 1,07 მ, დასავლეთის კედლის სისქე 2,05 მ). განეკუთვნება ადრინდელ შუა საუკუნეებს. მდებარეობს შიდა ციხის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში. ამ ადგილას მდგარა ციხის აგებამდე. ციხის მშენებლობის დროს მისი აღმოსავლეთ ნაწილი აქ აგებული მასიური კოშკის ტანში მოუქცევიათ და აფსიდი მთლიანად ქვა-დუღაბის ბეტონით შეუვსიათ.

ეკლესია ნაშენია რიყის ქვითა და ნატეხი ქვით. შემორჩენილი კედლები შიგნიდან და გარედან ბათქაშითაა დაფარული. შესასვლელი სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მხრიდან აქვს. ორივე კარი ხის ძელებით ყოფილა გადახურული (შემორჩენილია ძელების საყრდენი ბუდეები). აფსიდი ნალისებრი ფორმისაა, გადახურულია კონქით (აფსიდისა და კონქის ნაწილი აფსიდის შემავსებელ ბეტონში არსებულ ხვრელში მოჩანს). დარბაზი ცილინდრული კამარით ყოფილა გადახურული, რომლის ქუსლები გრძივ კედლებზეა შემორჩენილი. ეკლესიას სამხრეთიდან მცირე ზომის, გეგმით სამკუთხა მოხაზულობის სათავსი ეკვრის (შემორჩენილია 1,5 მ სიმაღლის კედლები).
გუმბათოვანი ეკლესია [რედაქტირება]
გუმბათოვანი ეკლესიის გეგმა

გუმბათოვანი ეკლესია (10,5 X 9,8 მ) დგას შიდა ციხის აღმოსავლეთ ნაწილში. განეკუთვნება X საუკუნეს. შიგნიდან და გარედან მოპირკეთებულია შირიმის კარგად გათლილი, ნაწილობრივ დიდი ზომის (100 X60, 80 X100) ფილებით, რომლებიც სწორ ჰორიზონტალურ რიგებს ქმნის. ეკლესიის გეგმის საფუძველია ტეტრაკონქი, რომლის კომპოზიციურ ცენტრს წარმოადგენს გუმბათქვეშა კვადრატი. მასზე აღმართულია ნახევარსფერული გუმბათით დასრულებული ცილინდრული ყელი. ჯვრის ოთხივე მკლავი ნახევარწრიული აფსიდით ბოლოვდება. მკლავებს შორის, გუმბათქვეშა კვადრატის ოთხივე კუთხეში გეგმით წრის სამი მეოთხედი მოხაზულობის თითო მაღალი თაღოვანი ნიშია. ოთხივე აფსიდის წინ ნახევარწრიული კამარით გადახურული ბემაა. აღმოსავლეთისა და დასავლეთის აფსიდების ბემები ჩრდილო და სამხრეთ ბემებზე ორჯერ უფრო ღრმაა, რის გამოც ჯვრის აღმოსავლეთ–დასავლეთის ღერძი რამდენამდე აღემატება სამხრეთ–ჩრდილოეთის ღერძს. შესასვლელები სამხრეთით და დასავლეთ აფსიდებშია გაჭრილი. ორივე კარი გარედან სწორკუთხაა, შიგნიდან — თაღოვანი. საკურთხეველში თანაბარი სიმაღლის სამი თაღოვანი სარკმელია. დანარჩენ აფსიდებში — თითო. თითო თაღოვანი სარკმელია მკვალებს შორის მოქცეულ ნიშებშიც. ჯვრის ოთხივე მკლავის ბოლოებში სამ–სამი შეჯგუფებული ნახევარსვეტია, რომლებსაც საერთო ოთხწახნაგა კაპიტელი აგვირგვინებს; კაპიტელზე დაყრდნობილია როგორც გუმბათქვეშა, ისე მკლავებს შორის მოქცეული ნიშების თაღები. გუმბათქვეშა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის თაღები ოდნავ ნალისებრი ფორმისაა, დანარჩენი ორი — ნახევარწრიული. აფსიდებისა და გუმბათვეშა თაღების ქუსლებთან თაროსა და შეწყვილებული ლილვისგან შედგენილი იმპოსტებია. ასეთივე იმპოსტებია გამოყოფილი კუთხის სივრცეების გადამხურავი ნახევარსფეროების საფუძვლის მთელ პერიმეტრზე. გუმბათქვეშა კვადრატიდან გუმბათის ყელის წრიულ საფუძველზე გადასასვლელად გამოყენებულია ერთი-მეორის მიმართ გადმომჯდარი თაღების სისტემა. გუმბათქვეშა თაღებისა და მკლავებს შორის მოქცეული ნიშების თაღების თავზე, კონსოლებზე დაყრდნობილი და საფეხურით გამოშვერილი თითო თაღია. ნიშების თაღების ზემოთ (გუმბათქვეშა თაღების წვერის დონეზე) მოწყობილია კიდევ ორ–ორი ასეთი თაღი, რომელთა შორის მოქცეული არეები შევსებულია შიგნითკენ ოდნავ გადმოხრილად დაწყობილი ქვის ფილებით, რომლებიც თაღებთან ერთად გუმბათის ყელის წრიულ საფუძველს ქმნიან.

გუმბათის ყელს მარტივი პროფილის (თარო, დახრილი სიბრტყე და ლილვი) სარტყელი შემოუყვება. გუმბათის ყელში ექვსი თაღოვანი სარკმელია გაჭრილი. აღმოსავლეთით და დასავლეთით თითო სარკმელია, სამხრეთით და ჩრდილოეთით ორ-ორი.
კვეტერა

ეკლესიის შიდა სივრცის სტრუქტურას სავსებით შეესაბამება მისი გარეთა ფორმები. გარედან ოთხივე აფსიდი ჩაწერილია ხუთწახნაგოვან შვერილში, რომლებიც უფრო მაღალია, ვიდრე მათ შორის მოქცეული ნიშების შვერილები. მათ ზემოთ, მკლავებს შორის, გუმბათვეშა კვადრატის კუთხეებია. მკლავებს შორის მოქცეულ ნიშებს და გუმბათქვეშა კვადრატის კუთხეებს დამოუკიდებელი გადახურვა აქვს. კვრის მკლავების შვერილების წიბოებს სამ-სამი შეჯგუფებული სადა ლილვი ასდევს, რომლებსაც ნახევარწრიული თაღები ეყრდნობა. ლილვები სამაჯურებიანი ბურთულებით არიან დაბოლოებული და დაყრდნობილი არიან კვადრატულ ბაზისებზე. ანალოგიური ფორმისაა მათი კაპიტელებიც. კუთხის ნიშების შვერილები ნახევარწრიული ფორმისაა.

თითოეული მათგანის ღერძს, ცოკოლიდან სარკმლის ძირამდე, აუყვება კვადრატულ ბაზისზე დაყრდნობილი შეწყვილებული ლილვი. ლილვები სარკმლის ძირთან განშტოებულია, ევლებიან ორგვლივ სარკმელს და ერთვიან სარკმლის ზემოთ (ლავგარდნის ძირის დონეზე) ჰორიზონტალურად გამავალ ლილვს. მკლავების შვერილების ანალოგიური მოტივითაა დეკორირებული გუმბათის ყელიც. მისი ზედაპირი დანაწევრებულია თორმეტი დეკორატიული თაღით, რომლებიც ორი ლილვისგან შედგენილ ჰოტიზნტალურ სარტყელს ეყრდნობიან.

ეკლესიის მკლავებს, კუთხის ნიშების შვერილებს და გუმბათის ყელს შემოვლებული აქვს მკვეთრად შვერილი ლავგარდანი, რომლის პროფილს ქმნის ორ ლილვს შორის მოქცეული ირიბი სიბრტყე. ეკლესიის გუმბათი დაბალი, მრუდ

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[shoda1121]

ნადოკრა - სოფელი თიანეთის რეგიონში ერწოს ქვაბულის დასავლეთ ნაწილში, ზღვის დონიდან 1070 მ ზე, თინათიდან 29 კმ -ზე. სიონის გორაზე დგას მე-16 საუკუნის მცირე ზომის ეკლესია ( ქსე - ტ.7, გვ. 287)

სოფელში მდებარეობს რამდენიმე ისტორიული ძეგლი, რომელთაგან ღირშესანიშნავია

არჩილის მონასტრის კომპლექსი,

სადაც დაკრძალულია წმ. მეფე არჩილი. მონასტრის შემადგენლობაშია ორი ეკლესია, კოშკი, მარანი და საცხოვრებელი ნაგებობანი.



ნადოკრაში ასევე მდებარეობს:

მცირე ზომის ეკლესია - სოფლის ცენტრში (გვიან შუა საუკუნეების)
მცირე ზომის ეკლესია სოფლის დასავლეთით, სასაფლაოზე,
კოშკი სოფლის ცენტრში და
ღვთისმშობლის ეკლესია - ასევე მდებარე სოფლის ცენტრში

[dolidzeli]

[dolidzeli]

[dolidzeli]